I RP jako narzędzie dezinformacji w rosyjskiej wojnie historycznej z Polską

Działania hybrydowe wymierzone przeciwko Polsce przez Federację Rosyjską i Republikę Białoruską realizowane są na kilku frontach działań dezinformacyjnych. Szczególnie istotne formy narracji propagandowych i manipulacyjnych stanowią te odnoszące się do polskiej historii. Wywodzą się one z rosyjskiej doktryny wojny historycznej [1] i stanowią politykę rewizjonizmu historycznego prowadzoną od 2014 r. [2]. Dla szczegółowego zweryfikowania owego zagadnienia wybrany został motyw Pierwszej Rzeczpospolitej (Rzeczpospolitej Obojga Narodów) jako narzędzie w rosyjskiej propagandzie i w rosyjskiej wojnie historycznej. Motyw manipulacyjny wykreowany na kanwie I RP określany jest we współczesnej dezinformacji rosyjskiej jako koncept „Rzeczpospolita”. Generalizując można wskazać, że narracje historyczne odnoszące się do I RP skupiają się na trzech zasadniczych płaszczyznach: a) stosunku władz i społeczeństwa polskiego do ludności zamieszkującej obszar dzisiejszych państw: Litwy, Białorusi i Ukrainy; b) weryfikacji geograficznych i etnicznych granic Polski; c) dyskredytacji polskich władz oraz ukazywania tylko negatywnych aspektów polskiej państwowości. Te trzy elementy uzyskuje się w wyniku omawiania historii Polski w interpretacji historyków rosyjskich. Interpretacje te są wybiórcze, niemetodologiczne i bazują na tendencyjnie wybranych egzemplifikacjach.

I RP prezentuje się w Rosji jako państwo opresyjne o charakterze kolonialnym, które traktuje terytoria i społeczeństwa na wschodzie (obecna Białoruś i Ukraina) jako przestrzeń realizacji swoich wpływów, wyzysku oraz prześladowania ludności odmiennej etnicznie i religijnie. Przykładem tego typu rozumowania i dezinformowania jest wypowiedź Germana Artamonowa, profesora z Katedry Historii Rosji Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego: „Ziemie ruskie, które znalazły się pod panowaniem polskim, stały się kosztem produkcji agrarnej ważnym czynnikiem funkcjonowania pasożytniczej gospodarki Rzeczypospolitej Obojga Narodów, opartej na normach pańszczyzny. Ukształtowane w tych warunkach myślenie polityczne zwiększyło agresywność polskich elit i popchnęło je do nowej ekspansji na wschód” [3]. Narracja ta została jeszcze uzupełniona wskazaniem, iż „polscy panowie mogli sobie pozwolić na bezkarne mordowanie, torturowanie i rabowanie prawosławnych poddanych. Zarządcy i dzierżawcy majątków zmuszali chłopów do pracy na rzecz swoich panów przez sześć dni w tygodniu” [3]. Artamonow jest przykładem jednego z tych kremlowskich historyków, którzy jednocześnie generują i wykorzystują narracje dezinformacyjne do realizacji rosyjskiej wojny historycznej.

Dezinformacja skupia się tu na roli autorytetu, który określa I RP jako państwo o charakterze kolonialnym, wyzyskującym, podbijającym ludność sąsiednią. Polaków, zwłaszcza polską szlachtę prezentuje się poprzez negatywizm wskazując na okrucieństwa i prześladowanie ludności ruskiej i prawosławnej, wskazując, że chłopi ci „cierpieli z powodu polskiego ucisku” [3].

Szczególnie dużo miejsca poświęca się na wskazanie przyczyn upadku Rzeczpospolitej i jej rozbiorów, które stanowią kanwę dla oceny całości funkcjonowania państwa. W przypadku XVIII wieku wskazuje się, że w Polsce „nastała epoka upadku, pogorszyła się moralność, rozprzestrzeniła się religijna niewiara i lewactwo” [4]. Rozbiory Polski prezentowane są jako sprawiedliwość dziejowa i kolejność rzeczy, a nawet jako potrzeba walki z bezprawiem i wolnością szlachecką.

Zdarzają się wyjaśnienia historyków rosyjskich o silnym podłożu geopolitycznym, które szczególnie obecnie mają silny wydźwięk. Historycy rosyjscy wskazują, że Polska miała destabilizujący wpływ na państwa z nią graniczące, cechowała się niejednorodnością etniczną i religijną, organizowała nieudane wojny i reprezentowała chaotyczny charakter rządów [3]. Polskę wini się za destabilizację bezpieczeństwa regionalnego w XVIII wieku. Pierwszą Rzeczpospolitą prezentuje się jako obszar, a nie państwo, o charakterze chaotycznym, nieustabilizowanej formie rządów, a także kraj niosący zagrożenie na granicach państw sąsiedzkich. Rosyjski historyk Dmitrij Wołoduchin wskazał, że „rozbiory Rzeczpospolitej były spowodowane chęcią pozbycia się przez sąsiadów wiecznego ogniska zamieszek i niepokojów na swoich granicach. Sytuacja gospodarcza ziem polskich po rozbiorach okazała się dość korzystna, działały fabryki, wysoki był poziom placówek oświatowych. Niemniej jednak, Polacy chcieli niepodległości i w końcu ją otrzymali” [3].Wołoduhin to również historyk aktywnie zaangażowany w generowanie historycznych narracji dezinformacyjnych, był doradcą Dyrektora Rosyjskiego Instytutu Studiów Strategicznych.

Podtrzymywane jest założenie, że rozbiory były korzystne, stanowiły rozwój gospodarczy ziem polskich. To Polacy i ich dążenie do niepodległości i suwerenności stanowi punkt zapalny dla systemu bezpieczeństwa regionalnego. Z drugiej jednak strony niepodległość Polski jest uznawana za warunek niezbędny dla utrzymania pokoju w regionie. Zaspokojenie aspiracji państwowych Polski jest jednak ograniczane również na kanwie historii I RP. W przypadku etniczności należy wskazać, że historycy rosyjscy bardzo często przytaczają tę kwestię jako przyczyny upadku i słabości państwa polskiego. Pojawiają się twierdzenia: „Rzeczpospolita składała się z trzech głównych komponentów etniczno-politycznych: Polaków, Litwinów i ludności wschodniosłowiańskiej z podbitych księstw staroruskich” [3]; „Zwracam uwagę: do Rosji przeszły ziemie Rusi Białej i Małej z przeważającą ludnością rdzennie rosyjską, a rdzenne ziemie polskie, zamieszkałe przez etnicznych Polaków, zostały podzielone między Prusy i Austrię” [4].

Ważna kwestią jest stosunek Polski do Ukrainy oraz Białorusi. Pomimo, że pojawiał się już on w kontekście różnic etnicznych to i tak rosyjscy publicyści i historycy stosują bezpośrednią wykładnię podporządkowania przekładając ją na współczesne realia. Ukrainę traktuje się jako część Rosji od 1654 r., kiedy to zgodnie z rosyjską wojną historyczną, car przychylił się do prośby Kozaków o przyznanie im obywatelstwa rosyjskiego, a „na sejmie perejasławskim gospodarz zaporoski złożył przysięgę carowi rosyjskiemu” [3]. Do tej pory wykorzystuje się ten motyw z okresu I RP do wyjaśnienia i kultywowania narracji przyporządkowującej Ukrainę w granicach rosyjskich.

Narracje dezinformacyjne opisujące Rzeczpospolitą skupiają się na kilku polach narracyjnych. Pierwszym jest prezentowanie różnic etnicznych w granicach I RP: tu wskazuje się na wyzysk ludności białoruskiej i ukraińskiej, prześladowanie tych grup z uwagi na odmienność etniczną i religijną, traktowanie ludności jako taniej siły roboczej. Drugim polem dezinformacji jest właściwość polityczna państwa prezentowana jako państwo anarchiczne, chaotyczne, imperialne o wysokim stopniu dezorganizacji i swobody szlacheckiej. Trzecim polem jest kontekst geopolityczny i bezpieczeństwa. Nanoszone są obecne klisze rozstrzygania sytuacji geopolitycznych na właściwości stosunków międzynarodowych XVIII w. w kontekście rozbiorów Rzeczpospolitej. Upadek Polski prezentuje się jako naturalne następstwo dwóch poprzednich elementów: różnic etnicznych i niezdolności państwa polskiego do budowy struktur bezpieczeństwa wraz z elitami dążącymi do niepodległości i podboju.

Cele tych działań są jasne do określenia. Pierwszym założeniem dezinformacyjnym jest negacja funkcjonowania państwa polskiego w jego historycznych granicach. Stanowi to potrzebę oderwania Polaków od ich domeny państwowej, podkreślenie rozerwania ciągłości funkcjonowania państwa, wskazanie na upadek państwowości jako konieczność dziejową. Niszczenie pozytywnego wizerunku I RP ma za zadanie wskazanie, że Polacy nie są zdolni do budowy państwowości, mocarstwowości przy jednoczesnym dążeniu do posiadania zdobyczy terytorialnych. Polaków ukazuje się jako naród imperialny, wyzyskujący, prześladujący mniejszości etniczne i religijne. Do tego dochodzi określenie przynależności ziem białoruskich i ukraińskich jako ruskich. Zamknięcie Polaków w etnicznych granicach prezentowane jest przy tym jako rozwiązanie korzystne. Działania te mają wskazać, że Rosja jest krajem pokojowym, gwarantującym bezpieczeństwo oraz wolność narodom słowiańskim [5]. Wypada jednak wskazać, że działania dezinformacyjne w opisywanym aspekcie potęguje poczucie zagrożenia realizacji interesów rosyjskich z uwagi na konstruowanie przez Polskę konkurencyjnych wizji geopolitycznych opartych na odmiennych wartościach kulturowych i cywilizacyjnych [6].

Motyw „Rzeczpospolitej” jest obecnie wykorzystywany jako konstrukt dezinformacyjny w mediach rosyjskich i białoruskich do objaśniania współczesnych wydarzeń politycznych. Służy on do opisywania relacji międzynarodowych w obszarze Europy Środkowo Wschodniej z ciągłym procesem demonizowania polskiej polityki i roli w regionie. Spełnia wymogi działania długotrwałego i konsekwentnego działania propagandowego [7]. Konstrukt dezinformacyjny „Rzeczpospolita” służy współcześnie do dyskredytowania projektów takich jak Trójmorze i Trójkąt Lubelski, jego realizacja oznacza wchłonięcie lub podział Białorusi, jest przejawem wzrostu polskich roszczeń terytorialnych, to przejaw antagonizmów politycznych i społecznych w relacjach polsko-litewskich i próba zdominowania Litwy przez Polskę, podkreśla i oznacza wzrost niechęci Litwy do Polski, tłumaczy przypisywane przez dezinformację rosyjską rzekome ataki na Białoruś ze strony Polski, wskazuje na wzrost zagrożeń dla stabilności regionu, jest polską koncepcją geopolityczną zagrażającą bezpieczeństwu regionalnemu [8]. Zgodnie z doktryną rosyjskiej wojny informacyjnej czynnik geopolityczny jest kluczowym elementem dezinformowania [9].

W innych współczesnych dywagacjach politycznych w dezinformacji rosyjskiej „Rzeczpospolita” to koncepcja dążąca do podboju kolonialnego państw: Białorusi i Ukrainy, oznaczająca polską politykę imperialną [10], koncepcja dążąca do odtworzenia I Rzeczpospolitej poprzez podbój [11], a także źródło siły roboczej i zasobów naturalnych dla Polski [12]. Projekt „Rzeczpospolita” to również dążenie Polski do podboju terenów rosyjskich „po Smoleńsk”, powolna kolonizacja, współpraca w ramach tego projektu z Polską to upokorzenie państw i narodów oraz podjęcie polityki rusofobicznej. Realizacja tej koncepcji oznacza wzrost niechęci narodów słowiańskich wobec Polski zwłaszcza Litwy, to przejaw chciwości polskich elit, a w konsekwencji tak jak i projekt I RP upadek całości przedsięwzięcia [13].

Powyższe narracje są szczególnie aktywnie wykorzystywane w sporze polsko-białoruskim. W dezinformowaniu uczestniczy prezydent Łukaszenka, który powiela rosyjskie narracje dezinformacyjne. W jego interpretacji „Rzeczpospolita” stanowi zagrożenie dla istnienia wolnej i niepodległej Białorusi, jest wyrazem imperialnych dążeń Polski oraz militarnych planów agresji na Białoruś [14]. Niszczenie wizerunku Polski jest stałym elementem rosyjskiej strategii dezinformacyjnej realizowanej konsekwentnie od 2014 r.

--- Autor: dr Piotr Lewandowski

Źródła:

[1] J. Darczewska, „Wojny pamięci”: historia, polityka i służby specjalne Federacji Rosyjskiej, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2020, nr 19, s. 18. [2] Obraz Polski w Rosji przez pryzmat sporów historycznych. Raport na podstawie badania opinii publicznej zrealizowanego w Rosji przez Centrum Lewady dla Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Warszawa 2020, s. 6. [3] Ś. Kniaziew, M. Lobanov, Очаг смут и беспокойства»: как прекратила своё существование Речь Посполитая, https://russian.rt.com/.../792440-razdel-rech-pospolitoi [4] W. Byczkow, Как сгинула Речь Посполитая благодаря Polnische Wirtschaft, on-line [5] W. Baluk, Propaganda Rosji w kontekście Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP (2020), https://ies.lublin.pl/.../08/ies-komentarze-224-127-2017.pdf [6] J. Zalewski, D. G. Dzierżyński, Wojna informacyjna w odbudowie rosyjskiej mocarstwowości, Warszawa 2019, s. 95. [7] E.L. Bernays, Propaganda, Wrocław 2020. [8] G. Grabauskas "Вернуть Речь Посполитую": Литва и Польша хотят решить свои проблемы за счет Белоруссии https://baltnews.lt/.../Proekt-Rech-Pospolita-opasen-dlya... [9] M. Orzechowski, Koncepcja walki informacyjnej jako element strategii bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej. Wojna w Donbasie jako case study zastosowania elementów walki informacyjnej, [w:] Polska-Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej. Kontynuacja i zmiana, pod red. M. Minkina, Siedlce 2016, s. 105. [10] Лукашенко опять обвинил Польшу в желании захватить Беларусь, Источник: https://reform.by/286019-lukashenko-opjat-obvinil-polshu... [11] В Варшаве раскрыли план по "воссозданию" Речи Посполитой за счет России, https://ria.ru/20211214/imperiya-1763725676.html [12] Польша — ужасное дитя Европы, https://www.rosbalt.ru/world/2021/09/03/1919345.html [13] J. Gorodnenko, Польша, Литва и Украина составили план противодействия России, https://ren.tv/.../865970-polsha-litva-i-ukraina... [14] F. Bryjka, Białoruskie i rosyjskie działania dezinformacyjne wobec Polski w kontekście antyreżimowych protestów przeciwko Alaksandrowi Łukaszence, „Sprawy Międzynarodowe” 2021, s. 166. #obserwatorzy #guardians #ObserwatorzyKremla #KremlinWatchers #dezinformacja #manipulacja